“Veel gemeenten hebben om uiteenlopende redenen jarenlang ervoor gekozen om voor eigen rekening en risico gronden te kopen, met het doel die bouwrijp te maken en met winst te verkopen (actief grondbeleid). Een groot aantal gemeenten heeft nu te maken met verliezen op de grondexploitatie”, concludeert de Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv). In haar rapport komt de Rfv tot de conclusie dat de financiële gevolgen van het voeren van grondbeleid beperkt waren gebleven, als gemeenten zich hadden beperkt tot het planmatig mogelijk maken van ruimtelijke ontwikkelingen en niet zelf een actieve speler waren geweest op de grondmarkt. Een dergelijke conclusie trok Sira Consulting ook in zijn evaluatie van het grondbeleidsinstrument voorkeursrecht, die wij in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu hebben uitgevoerd.
Het voorkeursrecht, voortvloeiende uit de Wet voorkeursrecht gemeenten (Wvg), is één van de instrumenten die gemeenten, provincies en het Rijk kunnen toepassen om de leefomgeving te beïnvloeden. Sira Consulting kwam tot de conclusie dat enkele van de voordelen van het voorkeursrecht zijn dat het gemeenten de mogelijkheid biedt gronden te verwerven, zonder dat deze al direct moeten worden aangekocht en dat het gemeenten in een vroeg stadium potentieel zeggenschap biedt over de grond en daarmee onderhandelingsruimte. Het voorkeursrecht is wat dat betreft de gulden middenweg tussen minnelijke verwerving en onteigening. Nadelen zijn dat het voorkeursrecht een inbreuk vormt op het eigendomsrecht en dat het voorkeursrecht heeft bijgedragen aan de grote financiële risico’s die gemeenten hebben genomen op de grondmarkt.
Wij stellen voor randvoorwaarden op te stellen waardoor gemeenten het voorkeursrecht alleen selectief kunnen vestigen. Hiermee wordt voorkomen dat de gemeente al te lichtvaardig een voorkeursrecht vestigt. Gedacht kan worden aan inperking van het toepassingsgebied. Hiermee kan worden geborgd dat het voorkeursrecht alleen daar wordt gebruikt waar overheidsinmenging nodig is om een ruimtelijke ontwikkeling mogelijk te maken, bijvoorbeeld voor maatschappelijke functies. Tevens kan worden gedacht aan financiële randvoorwaarden. Hiermee wordt tegengegaan dat gemeenten meer risico’s aangaan dan hun financiële situatie toelaat en wordt voorkomen dat een nieuw rapport van de Raad voor financiële verhoudingen over een tiental jaren onveranderd hetzelfde moet concluderen.
Zie ook het artikel op Binnenlands Bestuur.